Alergia to narastający problem naszych czasów. Już 1/3 populacji doświadcza jej w jakiejś formie. Może pojawić się w każdym wieku. Niemożliwe jest jej trwałe wyleczenie.
Nosi miano choroby cywilizacyjnej XXI wieku, jest to bowiem nie tylko problem zdrowotny, ale i ekonomiczny, szczególnie w krajach wysoko uprzemysłowionych. Eksperci przewidują, że w ciągu najbliższych 20 lat liczba chorych obejmie połowę populacji w Europie!
– Alergia to nadwrażliwość przy kontakcie z alergenami związana z działaniem układu odpornościowego. Mechanizmy leżące u podstaw nietolerancji pokarmowej są złożone i nie do końca poznane. U części pacjentów występują incydentalne łagodne reakcje alergiczne, u innych jest to długotrwała choroba wyniszczająca organizm. Może też wystąpić rzadka, ale natychmiastowa
i gwałtownie przebiegająca reakcja anafilaktyczna na alergen, na który pacjent jest szczególnie wrażliwy. Wstrząs anafilaktyczny prowadzący do nagłych zaburzeń układu naczyniowo-sercowego lub skurczu oskrzeli jest niespodziewany i równocześnie niezwykle niebezpieczny. Może mieć skutki śmiertelne. – tłumaczy dr n. med. Iwona Kozak-Michałowska, Dyr. ds. Rozwoju i Nauki Synevo.
Nadwrażliwość pokarmowa to obiektywnie powtarzalne objawy, wywołane przez ekspozycję na określony bodziec, obecny w dawce tolerowanej przez zdrowe osoby. Występuje w postaciach alergicznej i niealergicznej, która może mieć podłoże farmakologiczne, metaboliczne lub toksyczne. Z kolei nadwrażliwość alergiczna dzieli się na: IgE – zależną – nadwrażliwość typu I, natychmiastowa
i IgE – niezależną – nadwrażliwość typu II, III, IV.
Do najczęstszych alergii należą: alergiczny nieżyt nosa, alergiczne zapalenie spojówek, astma oskrzelowa oraz wyprysk alergiczny. Rzadziej występują alergie na jady owadów, leki i pokarmy, ale są one szczególnie niebezpieczne, ponieważ mogą prowadzić do reakcji anafilaktycznych. Wyróżniają się przede wszystkim użądlenie przez pszczoły i osy oraz nadwrażliwość na orzechy
i orzeszki ziemne.
Czynnikami powodującymi alergie są alergeny, czyli substancje wywołujące odpowiedź immunologiczną powstającą w wyniku nadwrażliwości immunologicznej. Ze względu na to, że alergeny mogą wnikać do organizmu różnymi drogami, dzieli się je na:
– wziewne (np. kurz, roztocze, sierść zwierząt, grzyby oraz sezonowo pyłki traw, drzew i innych roślin),
– kontaktowe (np. substancje chemiczne, lateks),
– pokarmowe (pochodzenia zwierzęcego i roślinnego),
– iniekcyjne (jady owadów, leki podawane domięśniowo lub dożylnie).
Wyróżnia się 4 typy reakcji alergicznych:
Typ I – reakcja wczesna, anafilaktyczna
W tej postaci alergii występuje wzrost poziomu immunoglobulin IgE, które poprzez swoiste receptory są przyłączane do komórek układu odpornościowego, w tym komórek tucznych i bazofili. Proces ten rozpoczyna reakcję nadwrażliwości typu I. Ponowny kontakt z alergenem powoduje utrwalenie tzw. „pamięci immunologicznej” i naraża na zaostrzenie alergii. Po każdym kolejnym wniknięciu alergenu reakcja następuje bardzo szybko, już po kilkudziesięciu minutach i może prowadzić do niebezpiecznego dla życia wstrząsu anafilaktycznego.
Choroby związane z nadwrażliwością typu I:
- katar sienny,
- astma oskrzelowa,
- atopowe zapalenie skóry,
- alergie pokarmowe,
- alergie na jady zwierząt.
Typ II – reakcja cytotoksyczna
Reakcja występuje od 20 minut do kilku godzin. Przyczyną mogą być pokarmy lub leki. Produkowane są przeciwciała typu IgM i IgG, które błędnie wiążą się z komórkami organizmu i powodują ich niszczenie, poprzez aktywację innych mechanizmów układu odpornościowego: układu dopełniacza, komórek NK i fagocytów. Uszkodzenie komórek w tym procesie wywołuje proces zapalny.
Choroby związane z nadwrażliwością typu II:
- przewlekła pokrzywka, reakcja poprzetoczeniowa,
- choroba hemolityczna noworodków,
- anemia hemolityczna.
Do tej grupy zalicza się także niektóre przypadki choroby pęcherzowej, tocznia, miastenię i nadczynność tarczycy.
Typ III – reakcja kompleksów immunologicznych
W tym typie nadwrażliwości produkowane przeciwciała IgG łączą się z antygenem tworząc tzw. kompleksy immunologiczne, które odkładają się w tkankach (np. w nerkach) aktywując układ dopełniacza. Powstałe kompleksy immunologiczne pobudzają neutrofile i płytki krwi, które gromadząc się uszkadzają otaczającą tkankę. Objawy występują po kilku godzinach od kontaktu z alergenem.
Choroby związane z nadwrażliwością typu III:
- guzkowe zapalenie tętnic,
- reumatoidalne zapalenie stawów,
- toczeń układowy,
- kłębuszkowe zapalenie nerek,
- liszaj układowy.
Do tej grupy alergii zalicza się także alergie pokarmowe IgG – zależne.
Typ IV – reakcja komórkowa, opóźniona
Uczulenie następuje najczęściej w wyniku długotrwałego kontaktu z antygenem, np. przewlekłe przyjmowanie leków, noszenie zegarka czy biżuterii z niklem, przewlekłe infekcje. W wyniku zetknięcia z antygenem pobudzane są limfocyty T oraz monocyty i makrofagi. Reakcja występuje po 2-3 dniach od narażenia na antygen i zależy od wydzielania przez limfocyty cytokin, małych cząsteczek biorących udział m.in. w regulacji odporności i przekazywaniu informacji miedzy komórkami. Ta postać nadwrażliwości ma różny obraz kliniczny zwykle ujawniający się jako zmiany skórne.
Choroby związane z nadwrażliwością typu IV:
- alergiczny wyprysk kontaktowy,
- alergie na leki,
- alergie na metale,
- alergie zawodowe,
- niewielki odsetek alergii pokarmowych (zwłaszcza alergie na mleko krowie, soję i ryż).
– Nietolerancja pokarmowa jest niepożądaną reakcją na pokarmy,
a dokładniej na białka, które organizm rozpoznaje jako obce. Zaburzenia trawienia i funkcji bariery jelitowej powodują, że układ odpornościowy staje się „przeładowany” obecnością białek pokarmowych. W tych warunkach dochodzi do nadmiernej odpowiedzi odpornościowej z wytworzeniem dużej ilości przeciwciał IgG. Taką reakcję nazywamy nadwrażliwością pokarmową typu III lub potocznie nietolerancją pokarmową. – wyjaśnia dr n. med. Iwona Kozak-Michałowska, Dyr. ds. Rozwoju i Nauki Synevo.
Objawy nietolerancji pokarmowej mogą być różnorodne i obejmować różne układy:
– Układ pokarmowy: wzdęcia, zaparcia, biegunki, kolki, skurcze, uczucie pełności, nudności, refluks, wymioty, zapalenie jelit, zespół złego wchłaniania, zespół jelita drażliwego;
– Skóra: pokrzywka, atopowe zapalenie skóry, trądzik, łuszczyca, suchość skóry, świąd skóry, wypryski,
– Układ nerwowy: migreny, bóle głowy, zaburzenia koncentracji, depresje, lęki, zespół przewlekłego zmęczenia, nadmierne pobudzenie, bezsenność, autyzm, ADHD,
– Układ endokrynny: nadwaga i otyłość, stłuszczenie wątroby, zatrzymywanie wody, obrzęki, insulinooporność, cukrzyca, zaburzenia płodności, hiperkortyzolemia, hiperprolaktynemia, niedoczynność lub nadczynność tarczycy, zespół napięcia przedmiesiączkowego,
– Układ oddechowy: astma, nieżyt nosa, zapalenie zatok, częste infekcje,
– Układ mięśniowo – szkieletowy: zapalenie stawów, bóle stawów, osłabienie i bóle mięśni, fibromialgia.
Jak wyjaśnia nasza ekspertka, dr n. med. Iwona Kozak-Michałowska – W diagnostyce chorób alergicznych wykorzystywane są testy in vivo (testy skórne, płatkowe, próby prowokacji
i inne) oraz testy in vitro – eozynofilia, całkowity poziom immunoglobuliny IgE oraz alergenowo swoiste przeciwciała IgE, przeciwciała IgG (szczególnie w nadwrażliwości pokarmowej), tryptaza, test aktywacji bazofilów BAT, test transformacji limfocytów LTT, antygen CD69, cytokiny, ocena cytotoksyczności.
Niektóre składniki pokarmowe i dodatki do żywności są odpowiedzialne za najczęściej występujące niepożądane objawy ze strony przewodu pokarmowego. Nadwrażliwość pokarmowa może być spowodowana udziałem mechanizmów immunologicznych, ale nie zawsze ma to miejsce. W pierwszym przypadku mówi się o alergii pokarmowej, natomiast wszystkie pozostałe reakcje określane są mianem niealergicznej nadwrażliwości pokarmowej albo nazywane są nietolerancją pokarmową.
Głównym przykładem nieimmunologicznej reakcji na pokarm jest nietolerancja laktozy powodująca objawy ze strony przewodu pokarmowego (takie jak wzdęcia, kurczowe bóle brzucha, biegunka). Proponowane obecnie w szerokim zakresie testy na nietolerancję pokarmową IgG-zależną pozwalają na wyeliminowanie produktów spożywczych wywołujących niepożądane objawy i wskazują artykuły dobrze tolerowane.
Badanie nadwrażliwości pokarmowej IgG zależnej – Foot Print®
Badanie to pozwala na skomponowanie kompleksowych zaleceń żywieniowych opartych o indywidualny profil nietolerancji pokarmowej.
FoodPrint® brytyjskiej firmy Omega Diagnostics Group PLC (duży producent badań immunoenzymatycznych) wyróżnia innowacyjna, zaawansowana technologia mikromacierzowa. Badanie umożliwia uzyskanie wysokiej jakości wyników z mikroskopowej ilości materiału i pozwala na ilościowe oznaczenie specyficznych pokarmowo IgG. Testy spełniają standardy wyrobów medycznych do diagnostyki in-vitro (IVDD98/79EC), a każde badanie wykonywane jest w dwóch powtórzeniach.
FoodPrint® pozwala na jednoczesne oznaczenie ilościowo IgG dla maksymalnie 222 antygenów pokarmowych z 300 μl krwi włośniczkowej. Panele 160Vegetarian i 220+ badają transglutaminazę tkankową, jeden z markerów celiakii.
Zalety badania FoodPrint®:
- wysoka czułość badania – z uwagi na zachowanie 3D struktury antygenów pokarmowych zwiększa czułość reakcji w porównaniu z klasyczną metodą ELISA,
- brak specyficznych objawów klinicznych, a w 70% lokalizacja wielonarządowa utrudnia diagnozę opóźnionych nadwrażliwości pokarmowych na podstawie objawów (dlatego wymaga zastosowania specjalistycznych badań laboratoryjnych),
- wspomaganie terapii farmakologicznej – podniesienie efektywności leczenia i obniżenie kosztów terapii,
- pomoc w diagnostyce przyczyn przewlekłych dolegliwości,
- laboratorium wykonujące badania uczestniczy 2 razy w roku w walidacji międzylaboratoryjnej dla specyficznych pokarmowo IgG, co gwarantuje wiarygodność uzyskanych wyników.
Wskazania do wykonania badania FoodPrint®: nadwaga i otyłość, zespół jelita nadwrażliwego (IBS), nieswoiste choroby zapaleń jelit (NZJ), choroby z autoagresji, zaburzenia hormonalne, zmiany skórne (AZS, łuszczyca, świąd), bóle mięśniowo-stawowe, fibromialgia, zaburzenia płodności, otyłość i cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia psychiczne – depresja, lęki, autyzm, ADHD, zespół chronicznego zmęczenia, zespół migrenowy.
Zalecenia przed wykonaniem badania:
- pacjenci poniżej 1 roku życia nie powinni wykonywać badania,
- leki antyhistaminowe nie wpływają na wynik badania,
- antybiotyki nie wpływają na wynik badania,
- leki/terapie obniżające lub zmieniające pracę układu odpornościowego mogą wpłynąć na wynik badania (w takiej sytuacji zaleca się wykonanie w laboratorium badania poziomu całkowitego IgG w celu wykluczenia jego niedoborów),
- zaburzenia krzepnięcia i choroba zakrzepowa krwi nie wpływają na wynik badania,
- celiakia i inne typy nadwrażliwości pokarmowej IgE-niezależnej oraz choroby jelit (m.in. nieswoiste zapalenia jelit) nie wpływają na wynik badania,
- immunoterapia alergenowa (odczulanie) może wpłynąć na wynik badania.
Wynik zawiera trzy zakresy referencyjne, od których zależy długość eliminacji nietolerowanego pokarmu: wysoka (≥30 U/ml), podwyższona (24-29 U/ml) i prawidłowa (≤23 U/ml). Wynik obejmuje stężenie IgG przeciwko określonym pokarmom w U/ml, które zostały pogrupowane w grupy pokarmowe: produkty mleczne, ryby i owoce morza, owoce, produkty zbożowe, zioła i przyprawy, drób i mięso, orzechy
i nasiona, warzywa oraz inne.
Jeśli wynik wskaże nietolerancję na któryś z badanych produktów, w celu poprawy zdrowia, niezbędna będzie zmiana żywienia, która wiąże się z eliminacją nietolerowanego produktu lub grupy produktów. Tak spersonalizowane zalecenia pozwolą na celowaną i skuteczną dietoterapię mającą wpływ na cały organizm wspierając leczenie stanu zapalnego i przewlekłych schorzeń.
Badanie FoodPrint® można pobrać samodzielnie w domu.
Więcej na ten temat: www.foodprint.synevo.pl
Badanie polimorfizmów genetycznych – Nutrigenomix®
Polimorfizm DNA
W genetyce polimorfizm oznacza występowanie różnic w DNA populacji. Przy czym nie nazywa się tak zmian rzadkich – je określa się już mianem mutacji.
99,9% sekwencji DNA człowieka jest identyczne. Pozostałe 0,1% sekwencji DNA zawiera różne warianty genów (polimorfizmy), które wpływają na różnice międzyosobnicze w populacji człowieka np. na metabolizm składników odży spożycie składników odżywczych (RDA) lub bezpieczne limity spożycia danej substancji są tworzone w oparciu o badania na ogólnej populacji i w rzeczywistości nie uwzględniają indywidualnych potrzeb każdego organizmu.
Indywidualne predyspozycje genetyczne mogą wpływać na sposób, w jaki organizm reaguje na pokarm, napoje, wysiłek fizyczny czy suplementacje oraz kształtować zachowania żywieniowe. Badanie Nutrigenomix Health pokazuje jak geny mogą wpływać na metabolizm, wydolnoś
organizmu, sprawność i wytrzymałość, nietolerancje pokarmowe, wykorzystanie składników odżywczych, nawyki żywieniowe, koncentrację, motywację
i skład ciała.
Nutrigenomix® jest to badanie DNA oceniające obecność 45 polimorfizmów genetycznych określających predyspozycje genetyczne dotyczące żywienia i sprawności fizycznej. Badanie występuje w dwóch wariantach HEALTH oraz SPORT i różni się zaleceniami żywieniowymi.
Panele badanych markerów obejmują:
– metabolizm mikroskładników (żelazo, wapń, witaminy A, B12, C, D, E i kwas foliowy),
– zdrowie sercowo – naczyniowe (metabolizm kofeiny, sodu, kwasów omega – 3, nasyconych kwasów tłuszczowych),
– kontrolę masy ciała i skład organizmu (metabolizm makroskładników i wykorzystanie energii),
-nietolerancje pokarmowe (gluten, laktoza),
– nawyki żywieniowe (ocena preferencji smakowych i podjadania pomiędzy posiłkami),
– ćwiczenia i sprawność fizyczna (ocena predyspozycji do wykonywania sportów siłowych
i wytrzymałościowych oraz kontuzji).
Zalety badania Nutrigenomix®:
- bezbolesne i nieinwazyjne pobranie materiału – próbka śliny (bada 45 polimorfizmów genetycznych),
- optymalizacja metabolizmu dzięki poznaniu indywidualnego metabolizmu składników odżywczych takich jak: witamina A, B12, C, D, E, kwasu foliowego (w tym mutacji genu MTHFR), wapnia
i żelaza, - lepsze zrozumienie indywidualnych zaleceń żywieniowych,
a w konsekwencji modyfikacja diety zgodnie z profilem genetycznym – wyeliminowanie skutków nietolerancji pokarmowych, - prewencja chorób dietozależnych i niedoborów pokarmowych,
- informacja o predyspozycjach genetycznych do rozwoju nadwagi i otyłości, cukrzycy typu II, chorób sercowo-naczyniowych, (nadciśnienie, zawał mięśnia sercowego), chorób układu kostno-stawowego (osteoporoza, zwiększone ryzyko złamań i urazów sportowych), zespołu przeładowania i niedoboru żelaza czy nietolerancji pokarmowej (glutenu, laktozy, kofeiny),
- indywidualne zalecenia treningowe zgodnie z predyspozycjami sportowymi, a w rezultacie wydajniejszy trening i osiąganie lepszych wyników sportowych oraz minimalizacja ryzyka kontuzji.
Wskazania do wykonania badania Nutrigenomix®: nadwaga i otyłość, choroby przewlekłe (cukrzyca, choroby sercowo-naczyniowe, zmiany miażdżycowe, nadciśnienie tętnicze), choroby wynikające
z niedoborów (niedokrwistości, zaćma, osteoporoza), stany zapalne i obniżona odporność, zaburzenia żołądkowo – jelitowe, zaburzenia wchłaniania, problemy skórne, zaburzenia koncentracji lub snu, zaburzenia płodności, nawykowe poronienia, uprawianie sportu wyczynowo lub rekreacyjnie, częste urazy ścięgien.
Wynik badania jest formą poradnika zawierającego indywidualne zalecenia żywieniowe i treningowe. Obejmuje: nazwę badanego genu i jego wariant, częstość występowania danego wariantu w populacji, opis badanego parametru i piśmiennictwo, opis badanego genu, źródła pokarmowe badanego składnika np. witaminy C oraz zalecenia postępowania.
Na podsumowaniu wyniku znajduje się wiele zmiennych, które są pogrupowane w sekcjach: metabolizm składników odżywczych (np. niedobór żelaza, witamina A, B12, C, D, kwas foliowy), zdrowie sercowo-metaboliczne (np. kwasy tłuszczowe Omega-3, sód), kontrola masy ciała i skład organizmu (np. bilans energetyczny, tłuszcz całkowity), nietolerancje pokarmowe (laktoza, gluten), nawyki żywieniowe (np. percepcja smaku tłuszczu i cukru, podjadanie między posiłkami).
Badanie można pobrać samodzielnie w domu. Więcej na ten temat: www.nutrigenomix.synevo.pl
Nowoczesna diagnostyka mikrobioty jelit – Kyberkompakt
– Prawidłowa mikrobiota to jeden z najważniejszych elementów zachowania dobrego zdrowia
i odporności – mówi Iwona Kozak Michałowska, Dyrektor ds. Rozwoju i Nauki Synevo i dodaje – Mikroflora jelitowa to wszystkie mikroorganizmy zamieszkujące w układzie pokarmowym. Są to bakterie, wirusy, archeony i grzyby. Ich liczba zależy od miejsca, w którym się znajdują, ale największą aktywność wykazują w jelicie grubym. Uważa się, że łączna masa mikroorganizmów w naszym jelicie wynosi około 1,5 – 2 kg. Znanych jest 1800 rodzajów i 40 000 różnych gatunków bakterii. Wyróżniamy 3 mln genów bakterii, czyli 150 razy więcej niż ludzkich”.
Najważniejsze fakty:
- Mikrofolora jest jednym z trzech najważniejszych elementów bariery jelitowej. Jej odpowiedni rozwój
i stan jest niezbędnym warunkiem do zachowania prawidłowej pracy i szczelności jelit. - Mikroflora człowieka kształtuje się już w momencie porodu.
- Na jej rozwój w pierwszych miesiącach życia wpływa przede wszystkim rodzaj porodu oraz sposób karmienia niemowlęcia.
- Najbardziej pożądany sposób kolonizacji to poród fizjologiczny oraz karmienie mlekiem matki.
- W trakcie całego życia na naszą mikroflorę oddziałuje szereg czynników, takich jak: dieta, leki, czynniki środowiskowe, rodzaj karmienia dziecka czy stres.
Warto pamiętać, że odpowiednio zbilansowana dieta może przyczynić się do poprawnego funkcjonowania układu pokarmowego. Dobrze też wiedzieć, że ubytki w składzie mikroflory mogą być przyczyną wielu problemów.
Dysbioza jelitowa
- Dysbioza jelitowa to zaburzona równowaga mikroflory jelitowej.
- Na określenie ilości bakterii pełniących funkcję ochronną, immunostymulującą i odżywiającą nabłonek jelita pozwala badanie KyberKompakt Pro.
- Oprócz tego sprawdzana jest także ilość mikroflory potencjalnie patogennej. Jej przerost może powodować wiele dolegliwości, między innymi wzdęcia czy bóle brzucha.
- Diagnostyka obejmuje także badanie obecności grzybów
w przewodzie pokarmowym. - Pojawia się coraz więcej badań potwierdzających, że zaburzenia mikroflory jelitowej mogą przyczynić się do powstawania i nasilania różnych objawów chorobowych.
- Pacjenci najczęściej utożsamiają dysbiozę z dolegliwościami ze strony przewodu pokarmowego, jednak wskazań do diagnostyki mikroflory przewodu pokarmowego jest znacznie więcej.
– Receptą na przywrócenie równowagi jelitowej jest indywidualna probiotykoterapia – tłumaczy dr n. med. Iwona Kozak-Michałowska – Aby przywrócić prawidłową mikroflorę jelit i zapewnić skuteczne działanie bariery jelitowej konieczne jest zastosowanie odpowiedniej probiotykoterapii. Najlepsze efekty uzyskuje się przy zastosowaniu terapii dobranej do indywidualnego stanu mikroflory jelitowej oraz występujących objawów. Nie bez znaczenia jest zarówno dobór samych bakterii probiotycznych, jak
i ilość i jakość samego preparatu oraz czas kuracji.
Schorzeniach, przy których warto wykonać badanie KyberKompakt:
- dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego: wzdęcia, zaparcia, biegunki, bóle brzucha, choroba Leśniewskiego – Crohna, coltis ulcerosa, zespół jelita nadwrażliwego,
- choroby autoimmunologiczne, np. Hashimoto, RZS, łuszczyca, celiaklia,
- alergie i nietolerancje pokarmowe,
- depresja i zaburzenia nastroju,
- zapalenie zatok,
- nawracające infekcje układu oddechowego,
- nawracające infekcje układu moczowo – płciowego,
- grzybica przewodu pokarmowego,
- astma oskrzelowa,
- choroby wątroby,
- nadwaga i otyłość.
więcej na: www.synevo.pl
Podsumowanie
Alergia dotyka coraz większą liczbę osób. Każdy z nas w jakimś sensie się z nią zmaga, czy to osobiście, czy wśród bliskich i znajomych. Nawet jeśli dotąd na nią nie chorowaliśmy, nie oznacza, że któregoś dnia w jakimś zakresie nas nie dotknie. Mechanizmy leżące u podstaw alergii i nietolerancji pokarmowych są złożone i wciąż nie do końca poznane. Jednak możemy poprzez zmianę stylu życia ograniczyć czynniki sprzyjające reakcjom alergicznym.
Nadwrażliwość przy kontakcie z alergenami może mieć różne objawy. Możemy je zmniejszyć, ale niemożliwe jest trwałe wyleczenie. Z pomocą w poznaniu i radzeniu sobie z alergią, która stała się chorobą cywilizacyjną XXI wieku, przychodzi nam nauka. Specjalistyczne badania pozwalają określić przyczyny choroby i wyeliminowanie ich. Predyspozycje genetyczne do różnych chorób możemy zniwelować poprzez indywidualne zalecenia żywieniowe i treningowe. Pamiętajmy, że prawdziwe jest powiedzenie „ruch to zdrowie”. Ponadto nasze zdrowie zaczyna się w jelitach, bowiem to one wspomagają prawidłowe działanie układu trawiennego, chronią przed infekcjami, regulują metabolizm i wpływają na odporność.
Na szczęście wzrasta świadomość, że na dobre zdrowie i samopoczucie wpływa styl życia, w tym aktywność fizyczna i przyzwyczajenia żywieniowe oraz odpowiednia diagnostyka.
artykuł we współpracy z SYNEVO